محمد بن عبدالملک تبانتَبّان، محمدبن عبدالملک، متکلم شیعی قرن چهارم و پنجم است. ۱ - مشخصاتکنیه او ابوعبداللّه و نام جدّش محمد تبّان بوده است. تَبّان به معنای کاه فروش است و بدون تشدید نام مکانی است در واسط، و با ضم تاء و بدون تشدید باء منسوب به تُبان، روستایی در سُونَج از ناحیة خُزار در ماوراءالنهر است. [۱]
سمعانی، ج۱، ص۴۴۵ـ۴۴۶.
[۲]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۱۰، بیروت ۱۹۹۵.
[۳]
آقابزرگ طهرانی، ج۲، ص۷۸ـ۷۹.
در وجه تسمیه محمدبن عبدالملک احتمال دو مورد اول بیش‌تر است. از تاریخ تولد و جزئیات زندگانی تبّان اطلاع چندانی در دست نیست؛ او در ابتدا معتزلی مذهب بود و سپس به تشیع گروید، با این همه درباره او گفته‌اند که ثبات رأی چندانی نداشته است. [۵]
حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۲۷۰، چاپ جواد قیومی، (قم) ۱۴۱۷.
۲ - تحصیل نزد سیدمرتضیاو مدتی نزد سیدمرتضی علم الهدی (متوفی ۴۳۶) به تحصیل علم کلام و اصول فقه پرداخت، و در محضر این استاد بود که سؤالاتی برای وی مطرح شد که آنها را به صورت مکتوب از استاد پرسید، و سیدمرتضی نیز به آنها پاسخ داد. ۲.۱ - سؤالات تبّان از سیدمرتضیاز سؤالات تبّان می‌توان به مهارت و تبحر او در علم کلام و قواعد اصول فقه پی برد. [۶]
آقابزرگ طهرانی، ج۲، ص۷۸ـ۷۹.
این سؤالات به الاسئلة التبّانیـّة/ المسائل التبّانیات و پاسخ آنها به جوابات المسائل التبانیات معروف است. از کتاب اخیر که در رسائل الشریف المرتضی [۷]
علی بن حسین علم الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۱، ص۹۳ـ۹۶، ج ۱، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵.
به چاپ رسیده است، معلوم می‌شود که سؤالها درباره شناخت احکام شرعی از طریق «ادلة» آنها بوده است.
سیدمرتضی عمل به خبر واحد را جایز نمی‌داند و تبّان بر این مبنای سید، نقض و شبهه وارد می‌کند. سؤالات تبّان در دَه فصل تنظیم شده و پاسخ هر سؤال در پایان همان فصل آمده است. آقابزرگ طهرانی [۸]
آقابزرگ طهرانی، ج۲، ص۷۸ـ ۷۹.
جوابات المسائل التبّانیات را دو کتاب دانسته است: یکی در جواب سلطان التُبان در سه مسئله، دیگری در دَه فصل، که پاسخ محمدبن عبدالملک تبّان است، اما حسینی [۹]
احمد حسینی خوانساری، کشف الاستار عن وجه الکتب و الاسفار، ج۱، ص۳۴، ج ۴، قم ۱۴۱۵.
جوابات المسائل التبّانیات را که شامل سه مسئله است همان جوابات المسائل الموصلیات الاولی می‌داند.
گفتنی است که در هیچ‌یک از کتابهایی که در زمان سیدمرتضی، یا اندکی بعد، کتب او را فهرست کرده اند، از جوابات المسائل التبّانیات نامی برده نشده است، اما سیاق کلام در این کتاب با سیاق سایر کتابهای سیدمرتضی مطابق است. [۱۰]
آقابزرگ طهرانی، ج۲، ص۷۸ـ ۷۹.
۲.۲ - نسخه موجود از المسائل التبّانیاتنسخه ای از المسائل التبّانیات در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به شماره ۲۳۴۰ موجود است [۱۱]
محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۷۳، مشهد ۱۳۶۹ش.
و نسخة ناقصی نزد حسینی خوانساری بوده که او خود آن را از نسخة دیگری رونویسی کرده بوده است. [۱۲]
احمد حسینی خوانساری، کشف الاستار عن وجه الکتب و الاسفار، ج۴، ص۴۱۸، ج ۴، قم ۱۴۱۵.
۳ - تالیفاتکتابهای دیگر تبّان عبارت‌اند از: کتاب المعدوم و کتابٌ فی تکلیف مَنْ عَلِم اللهُ انه یَکْـفُرُ. ۴ - درگذشتتبّان در ۴۱۹ درگذشت. [۱۴]
ج ۲، ستون ۶۳، اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
۵ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی. (۲) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶. (۳) احمد حسینی خوانساری، کشف الاستار عن وجه الکتب و الاسفار، ج ۴، قم ۱۴۱۵. (۴) سمعانی. (۵) حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی، (قم) ۱۴۱۷. (۶) علی بن حسین علم الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵. (۷) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ش. (۸) احمدبن علی نجاشی، رجال النجاشی، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۹) یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت ۱۹۹۵. ۶ - پانویس
۷ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تَبّان»، شماره۳۲۰۵. |